جایگاه حقوق شهروندی در اسلام

 در بحث از حقوق شهروندی و جایگاه آن در اسلام، پیش از هر نکته ای باید به این حقیقت توجه داشت که اسلام به عنوان آخرین و کامل ترین دین الهی در درون خود تمام قواعد، سنت ها و ایده آل های بشری را دارد؛ بدین معنا که می‏تواند پاسخگوی تمامی نیازهای اساسی انسان و جامعه بشری باشد.

نظام شهروندی به معنای واقعی آن، به معنای برخورداری عموم اعضای جامعه از حقوق و تکالیف برابر است، به گونه ای که هیچ تبعیضی از لحاظ سیاسی، اجتماعی و حقوق مدنی میان افراد جامعه وجود نداشته باشد.

در مقام مقایسه جایگاه حقوق شهروندی در میان ادیان و مکاتب بشری، اسلام در عالیترین مرتبه قرار دارد؛ چه آن که به انسان در مقام «خلیفه اللّهی» حقوق و آزادی‏های اجتماعی را داده و در عین حال، او را مسؤول و مکلف به شناختن خیر خود و دیگران دانسته است. اساساً در نظام حقوقی اسلام به طور کلی حق و تکلیف با هم وجود دارد. در این نظام حقوقی، نوعی ضمانت اجرای تکلیفی و شرعی نیز به چشم میخورد. نکته مهم دیگر این است که در جامعه اسلامی همه شهروندان از حقوق سیاسی و اجتماعی برخوردارند و در تمام شؤون جامعه و حکومت مشارکت دارند که در این منظور، مفهوم شهروند حتی به غیر مسلمانان نیز اطلاق میشود. در خصوص مسؤولیت شهروندان مسلمان در جامعه در قبال یکدیگر،

از دیگر سو، از آن جهت که هدف اسلام، ساختن همه انسان ها و دعوت آنها به احراز مقام خلیفه اللهی است، تعاون و همکاری در آن اهمیت به سزایی دارد، به طوری که در قرآن به عنوان مهم ترین منبع حقوق اسلامی با آیاتی رو به رو میشویم که ما را به همکاری در کار خیر و عدم تعاون بر گناه و زشتی‏ها سفارش می‏کند، (مائده /٢) که به خوبی، نشان دهنده اهمیت و جایگاه خود و مشارکت جمعی در سرنوشت جامعه است.

نقش اخلاق پیامبر (ص) در ترویج حقوق شهروندی

 

حقوق شهروندی از مباحث بسیار مهم عصر حاضر است که غربیان سعی دارند آن را از دستاوردهای خود بدانند، غافل از اینکه در دوران پیامبر (ص) این حقوق پی‏ریزی شد و ایشان با رفتار خود سعی کردند مردم را به رعایت این حقوق، تشویق کنند؛ بنابراین این سوال مهم پیش می‏آید که نقش اخلاق پیامبر در ترویج حقوق شهروندی چه بود؟ پیامبر اکرم (ص) در دورانی که وحشی‏گری و قتل و غارت امتیاز بود، با مبنا قرار دادن دین و با مهاجرت به مدینه، حقوقی برای مردمان مدینه تاسیس نمودند و به تبلیغ آن پرداختند. از جمله حقوق شهروندی مورد تاکید پیامبر در جنگ حدیبیه، شرط آزادی اسیران را تعلیم خواندن و نوشتن قرار دادند، یکی دیگر از حقوق شهروندی عدم تفتیش عقاید، محترم شمردن حقوق زنان، حق مالکیت، تساوی همه افراد، امنیت اجتماعی میباشد که در مقابل پیامبر برای هر کدام، دستوری دارند.

 تاثیر رفتار پیامبر بر ترویج حقوق شهروندی

یکی از مهم ترین حقوق شهروندی سوادآموزی و برخورداری از آموزش رایگان در مقطعی از تحصیل می‏باشد؛ چرا که هر اندازه جامعه از تحصیلات برخوردار باشد به همان اندازه در زمینه های مختلف پیشرفت میکند و این مسأله ای بوده که پیامبر اکرم (ص) هم بر آن توجه فرموده اند از جمله کارهای ایشان در این زمینه، تشویق مسلمانان به علم آموختن و سفارش و تأکید بر این امر مهّم و بر جای نهادن میراث گرانبها در این زمینه است .

در دوران جاهلیت در شبه جزیره عربستان، علم و دانش، رونقی نداشت و تعداد باسوادان بسیار کم (در حدود ١٧ نفر) بود، (بلاذری، ١٣١٧، ۶۵٣) اما با هجرت رسول الله (ص) به مدینه گام هایی برای رونق علم و دانش برداشته شد و از سوی دیگر در «مدینه» فرصت لازم وجود داشت و حتی پیامبر (ص) از اسیران غزوۀ بدر (سال دوم هجرت ) برای تعلیم به جوانان مدینه بهره برد.

پیامبر اکرم (ص) از راه هایی مانند ایراد خَطابه ها، پند و موعظه، ارشاد و راهنمایی مسلمانان یا از طریق قرائت قرآن و سفارش به نوشتن آن، نوشتن حدیث، مکاتبه و فرستادن مبلغین اسلامی به سایر سرزمین ها همواره مسلمانان را به علم آموزی و خواندن و تعّلم و فراگیری دانش تشویق می نمودند و به این صورت اولین سنگ بنای فرهنگ و تمدن اسلامی را بنا نهادند. (ابن سعد، بی تا، ص ٣٧٣).

به تشویق رسول الله (ص)، زید بن ثابت زبان عبری یا سُریانی (یا هر دو  را آموخت و یا فردی مانند «عبدالله بن عباس » بنابر نقل مشهور با کتابهای تورات و انجیل آشنایی یافت یا «عبدالله بن عمروعاص » به کتاب تورات و به قولی به زبان سریانی وقوف پیدا کرد. (زرین کوب، ١٣۶٢: ٢٧).

این نمونه ها به خوبی بیانگر این مطلب می باشد که حتی از همان زمان پیامبر(ص) با سفارش و تشویق ایشان، اصحاب هم در طلب علم می کوشیدند. رسول الله (ص) در طول ٢٣ سال تلاش در راه اسلام ، از همان روزهای آغاز بعثت تا زمان رحلت ، در زدودن و از بین بردن جهل و نادانی مردم تلاش نمودند؛ چراکه نادانی می تواند نابودی و هلاکت مردم را فراهم کند و عبارات حکیمانه و گُهرباری از ایشان در زمینه ضرورت تعلیم و علم آموزی، تلاش برای طلب علم و معرفت، مقام معلم و دانشمندان، جایگاه و ارزش قلم، واجب بودن فریضۀ آموختن یادگار مانده است.

 نخستین آیات الهی که بر قلب مبارک پیامبر اکرم (ص) فرود آمد، به رسالت آموزشی آن حضرت به فرمان خداوند متعال برای علم آموزی و خواندن، اشاره دارد(علق، آیه ۵-١).

از آیات سوره مبارک علق این نکته فهمیده می شود که خداوند بزرگ که خودش بزرگترین معّلم جهان خلقت است ، به فراگیری علم و دانش و معرفت آموزی ارزش زیادی قائل شده است و ما را به این نکته رهنمون می کند که سرچشمه تعلیم و تعّلم در اسلام و در قرآن و سپس در سخنان و احادیث و روایات رسول مکّرم اسلام و دیگر ائمۀ اطهار است.

کسب علم از نگاه رسول الله (ص) به اندازه ای ارزش دارد که برای آن باید راه دور و دراز را تحمل نمود، به طوری که می فرمایند:

  «اُطلبوا العِلمَ وَ لو بالصّین ، فاِنَّ طَلَبَ اِلعلمِ فریضَهٌ علی کُلِ مُسلِمٍ؛ دانش را فرا بگیرد هر چند در چین باشد. چرا که طلب دانش بر هر مسلمانی واجب است » (کلینی، ج ١، ٣۶) (همان، ج ٣٩٣١، ٣)

 . «قیّدوا العلمَ بالکتاب: دانش را با نگارش و نوشتن به بند بکشید»(مجلسی، ١۴٠٣، ج ٢، ٣۵)

  «العِلمُ خزائنُ و مَفاتیحهُ السُّوال ، فاسألوا رَحِمَکُمُ اللهَ فإَّنهُ توجَرُ أرَبعَه: الساِئلُ و المُتکلِّمُ و المسُتمعُ وَ المُحِبُّ لهُم: دانش، گنجینه هایی است که کلیدهایش پرسش است. بپرسید، خدایتان رحمت کند که چهار کسی را مزد برسد: پرسش کننده ، پاسخ دهنده، پاسخ شنونده و دوستدار آن » (همان، ٢٧٣)

در باب مسؤولیت شهروندان اسلامی، پیامبر اکرم (ص) در بیان گهرباری می‏فرمایند: «اَلَا کلُّکم راعٍ و کلُّکم مسؤولٌ عن رعیّتِهِ ». (مجلسی، ١۴٠۴، ج ٧٢، ٣٨ )

پیامبر اعظم (ص) می‏فرمایندهرکس شب را به صبح برساند در حالی‏که به امور مسلمین اهتمام ندارد، از مسلمانان نیست. ( جلسی، ١۴٠۴، ج ١٠٣، ص ٢ )

نظرسنجی