پدافند غیرعامل

     در این راستا در طول تاریخ بشری، تسلیحات تهاجمی و به تبع آن اقدامات دفاعی نیز شاهد تغییر و تحول چشمگیری بوده و این        پیشرفت  و فناوری کماکان ادامه یافته و فرآیند و روندی اجتناب ناپذیر به خود گرفته است.

پدافند غیرعامل از نظر واژه شناسی اینگونه تعریف می شود، واژه پدافند از دو جزء (پد) و (افند) تشکیل شده که در فرهنگ و ادب فارسی «پاد» یا «پد» پیشوندی است که به معانی ضد،متضاد بوده و هرگاه قبل از واژه ای قرار گیرد معنای آن را معکوس می نماید، واژه «آفند» نیز به مفهوم جنگ،جدال، تهاجم، حمله و پیکار است در این راستا پدافند که همطراز با واژه «دفاع» می باشد شامل اقداماتی است که جهت مقابله با حمله و تهاجم دشمن انجام می شود.

 این اقدامات شامل انواع و اقسام برنامه های دفاعی از جمله «پدافندغیرعامل» و «پدافند عامل» می باشد که در پدافندغیرعامل برای مقابله با تهاجم و تهدیدات دشمن بدون استفاده از تسلیحات تهاجمی یا دفاعی و با استفاده از مجموعه ای از اقدامات و تمهیدات تدافعی، موجب کاهش آسیب پذیری تاسیسات، تجهیزات و نیروی انسانی می گردد. در صورتی که در «پدافند عامل» برای مقابله با تهاجم و تهدیدات دشمن و دفع تهدیدات وی از انواع و اقسام تسلیحات دفاعی نظیر توپ، موشک، تانک، هواپیماهای شکاری، بمب افکن، رزم ناو، زیردریایی و نظایر آن استفاده می شود

 کوتاه ترین تعریف پدافند غیر عامل، «دفاع بدون سلاح » می باشد.

 مجمع تشخیص مصلحت نظام در راستای سیاست های کلی نظام در سند چشم انداز۲۰ ساله کشور، پدافند غیرعامل را اینگونه تعریف کرده است:« پدافند غیر عامل، مجموعه اقدام های غیرمسلحانه ای است که موجب افزایش بازدارندگی، کاهش آسیب پذیری، تداوم فعالیت های ضروری، ارتقاء پایداری ملی و تسهیل مدیریت بحران در مقابل تهدیدها و اقدام های نظامی دشمن می شود.

 تهدیدات ذیربط پدافند غیرعامل شامل تهدیدات نظامی و تهدیدات سایبری، زیستی (انسان، دام، کشاورزی، مواد غذایی و دارویی،آب، محیط زیست و منابع طبیعی)، پرتوی،شیمیایی و اقتصادی می باشد که سیاستگذاری، هدایت و برنامه ریزی مقابله با تهدیدات یاد شده در پنج قرارگاه های (پدافند سایبری،پدافندزیستی، پدافندپرتوی،پدافند شیمیایی و پدافنداقتصادی) تشکیلات سازمان پدافندغیرعامل کشور انجام می پذیرد، قرارگاههای یاد شده در سطوح استانی تشکیل شده و در حال فعالیت می باشند.

 مقابله با تهدیدات طبیعی (زلزله، سیل، آتشفشان، خشکسالی، سرما و نظایرآن) که جزو حوادث غیرمترقبه می باشند. در حوزه مسئولیتی سازمان مدیریت بحران کشور وابسته به وزارت کشور می باشد و در حوزه مسولیتی سازمان پدافند غیرعامل کشور قرار نمی گیرند.

 کشور جمهوری اسلامی ایران بنا به دلایلی چون، دیدگاه ایدئولوژیک و اتکا و پایبندی نظام به اسلام ناب محمدی(ص) و مبانی آن، دیدگاه ژئوپلتیک و جغرافیای سیاسی، دیدگاه اقتصادی و بهره مندی از منابع عظیم نفت و گاز و دیدگاه ورود ایران به عرصه های فناوری های نوینی چون غنی سازی اورانیوم مورد تهدید مزمن و پایدار دشمنان نظام اسلامی و هم پیمانان راهبردی آنها قرار دارد.

 جنگ ها چه به صورت خواسته و یا ناخواسته و تحمیلی با زندگی و حیات جوامع بشری آمیخته شده است و در بسیاری از موارد به نظر می رسد که هیچ راه گریزی از آنها وجود ندارد.

 بشریت در طول تاریخ پنج هزار ساله تمدن های بشری در روی کره زمین حدود ۱۴ هزار جنگ را شاهد بوده و طی این جنگ ها بیش از چهار میلیارد انسان جان باخته اند.

  درطول تاریخ چند هزار ساله بشری، صرفا ۲۶۸ سال بدون جنگ و مناقشه سپری شده است و فقط طی ۴۵ سال یعنی در سال های ۱۹۴۵ تا ۱۹۹۰ میلادی، سه هفته بدون جنگ گذشته است و جالب اینکه اکثر این جنگ ها در کشورهای جهان سوم روی داده است.

 در دو دهه گذشته ۱۰ جنگ عمده در پیرامون حریم سرزمینی کشور ما از جمله جنگ اول و دوم خلیج فارس (۱۹۹۱ و ۲۰۰۳) جنگ ۷۹ روزه یوگسلاوی (۱۹۹۹)، جنگ تحمیلی ۸ ساله ایران وعراق، جنگ افغانستان(۲۰۰۳)، جنگ ۳۳ روزه، لبنان و جنگ های ۲۲روزه، ۸ روزه و ۴۰ روزه اخیر رژیم صهیونیستی علیه مردم مظلوم و قهرمان غزه، جنگ تروریستی گروههای تکفیری داعش علیه دو کشور سوریه در (۵ساله اخیر) و عراق در سال (۲۰۱۵) و جنگ یمن در سال جاری اتفاق افتاده و کماکان ادامه دارد و با شکل دهی مرموزانه و فریبکارانه گروه ائتلاف به رهبری آمریکا و کشورهای مرتجع منطقه به بهانه مقابله با تروریست،ماهیت پیچیده تری را به خود گرفته است.

 توجه به اجتناب ناپذیر بودن جنگها به عنوان یک پدیده اجتماعی پایدار، وقوع جنگها و منازعات دیگری در جهان اسلام بر اساس مطامع و اهداف استعمارگرانه و هژمونی سلطه گرایانه بلوک غرب دور از انتظار نبوده و بسیار محتمل می باشد، ضمن آنکه هیچ نشانه ای نیز از پایان قریب الوقوع جنگها و مناقشات و درگیریهای مسلحانه و سایر تهدیدات در قرن حاضر دیده نمی شود.

 دشمنان قسم خورده جمهوری اسلامی ایران با وجود ناکامیهای پی در پی خود هیچگاه دست از کینه ورزی و عداوت بر نداشته و هدفی جز نابودی حاکمیت، استقلال، کیان و هویت ایرانی اسلامی را ندارند.

 در این رهگذر وظیفه خطیر و حیاتی سازمان پدافند غیر عامل در دنیای پر چالش مملو از منازعات و مناقشات، مصون سازی کشور از طریق بالا بردن قدرت بازدارندگی ، ارتقاء پایداری و آستانه مقاومت ملی، مصون سازی و کاهش آسیب پذیری زیرساختهای (حیاتی ،حساس و مهم)و تسهیل مدیریت بحران در برابر تهدیدات متنوع فراروی پیرامونیو فضای سرزمینی نظام جمهوری اسلامی ایران می باشد، اقدامات پدافند غیرعامل در این راستا نقش و جایگاهی حیاتی رادر حفظ زیر ساخت ها و امنیت ملی کشور ایفا نموده و به عهده دارد.

 در قرن بیستم ، بیش از ۲۲۰ جنگ به وقوع پیوسته و میلیون ها نفر تلفات انسانی داشته است. در طول این سال ها همگام و هماهنک با رشد و پیشرفت فناوری، قدر مسلم روش ها، قواعد واصول جنگ با توجه به امکانات و توانمندی ها و دانش آن جامعه دچار تغییر و تحول اساسی شده است.

 تاریخ تحولات جنگ نشان می دهد که جنگ ها به چهار نسل تقسیم بندی شده اند. جنگ های نسل اول شامل جنگ های دوره تاریخی از پیدایش بشر تا اختراع سلاحهای گرم و متکی بر سلاحهای سرد می شود.

 دوره تاریخی جنگ های نسل دوم، شامل اختراع و بکارگیری سلاحهای گرم تا زمان ورود ماشین به عرصه نبرد می شود.

 جنگ های نسل سوم یا جنگ های مکانیزه با اختراع و بکارگیری ماشین های جنگی و توسعه عرصه نبرد به هوا و زیردریا شروع و تا دوره معاصر ادامه داشته است.

 تهاجم ارتش بعث عراق و دوره هشت ساله دفاع مقدس یکی از مهمترین تجارب جنگی بشر در این دوره است.

 مشخصه های جنگ های نسل سوم، تاکید بر جنک سخت شامل حجم انبوه و گسترده درگیری های فیزیکی بین طرفین، اصرار بر کسب برتری های تاکتیکی، تاکید بر انهدام واحدها و یگان های دفاعی، بکارگیری حجم انبوه مهمات و سلاحهای معمولی وغیردقیق، تکیه بسیار زیاد بر نبرد زمینی و محدودیت در هوا وعدم بهره مندی ازفضا درنبرد، تکیه بر حجم انبوه نیروی انسانی، دشواری های مدیریت صحنه نبرد و پشتیبانی ها، گستردگی خسارت و تلفات وارده به غیرنظامیان، طولانی تر شدن دوره جنگ، خطرپذیری و هزینه بسیار بالا است.

 جنگ های نسل چهارم با شروع دوره انقلاب علوم و فناوری ها، بخصوص فناوری اطلاعات، ارتباطات، الکترونیک و رایانه در سال های اخیر، جنگ های نسل چهارم طراحی و در چند جنگ اخیر نیز تجربه شده است و سیر تکاملی خود را طی می کند.

  مشخصه های این نوع جنگ ها شامل «تاکید بر جنگ نرم چون جنگ اطلاعاتی، روانی، تبلیغاتی، سایبری، بکارگیری موضعی و مقطعی جنگ سخت مانند جنگ با ضربات محدود برای تقویت و پشتیبانی جنگ نرم، تاکید بر جنگ الکترونیک پیشرفته، تکیه بر شبکه گسترده و سامانه های پیشرفته و هوشمند سنجش از راه دور است.

 تکیه بر سلاحها و تجهیزات هوشمند و پیشرفته و دقیق، توسعه توانمندی ها و کسب برتری کامل در هوا، گسترش عرصه جنگ به فضا، پرهیز از درگیری قطعی در جنگ سخت قبل از اطمینان از پیروزی در جنگ نرم و شروع همزمان نبرد در خط و عمق نزدیک ودور یا گسترش عرصه نبرد به همه سطوح جغرافیایی کشور هدف از دیگر مشخصه های جنگ های نسل چهارم است.

 در این جنگ ها بر انهدام زیرساخت های ملی و مراکز حیاتی، حساس و مهم کشور در اولویت نخست اهداف تهاجم است و بر قطع ارتباط رهبری و مدیریت دفاعی و عمومی کشور با مردم و نیروهای دفاعی در گام نخست تهاجم تاکید می شود.

 الزامات و ویژگی های دفاع موثر در جنگ های نسل چهارم بر اساس اظهارنظر کارشناسان، ضرورت برنامه ریزی وآغاز طرحهای جامع دفاع قبل ازشروع درگیری های آشکار، توسعه همه جانبه تدابیر دفاعی به منظور افزایش ضریب پایداری ملی، گسترش طرحهای دفاعی در سطح تمامی نقاط هدف در جغرافیای کشور و حوزه سرزمینی ملی به روش دفاع نقطه ای است.

 تاکید ویژه بر دفاع غیرعامل، اتکا به ایمان، هوشیاری، روحیه و توان دفاعی مردمی، توجه وتاکید بر راهبرد و اصول دفاع نامتقارن، شناسایی و رفع ضعف های ذاتی فناوری ها و آسیب پذیری های ساختاری وسیستمی، تمرکز بر اولویت های دفاعی وتمرکز تلاش ها برارتقای روحیه و اراده ملی برای دفاع از دیگر الزامات و ویژگی های دفاع موثر در جنگ های نسل چهارم است.

 در تعریفی از دفاع ذکر این نکته ضروری است که دفاع یک مفهوم یکپارچه است و شامل دو بخش عمده «دفاع عامل» و «دفاع غیرعامل» است. دفاع عامل مجموعه طرح ریزی ها واقدامات دفاعی است که مستلزم بکارگیری سلاح و تجهیزات جنگی بوده و بر اساس قانون، وظیفه ذاتی نیروهای مسلح است.

 دفاع غیرعامل نیز مجموعه طرح ریزی ها و اقداماتی است که موجب کاهش آسیب پذیری ها و افزایش پایداری و تداوم فعالیت های دستگاه ها وسیستم های نظام در مقابل تهدیدات خارجی شده و مستلزم بکارگیری سلاح نیست.

 اما، در حوزه فرهنگ دفاع غیرعامل مجموعه طرحها و اقداماتی است که نحوه اداره مردم در شرایط جنگ، ارتقای آستانه تحمل ملی در برابر تهدیدات فرهنگی و دفاعی و آماده سازی مردم و کشور برای دفاع را شامل می شود.

 دفاع غیرعامل در حوزه فرهنگ به «کاهش آسیب پذیری های فرهنگی در برابر تهدیدات عملیات روانی دشمن»، «پایدارسازی سیستم های فرهنگی ملی»، «ارتقای آستانه تحم ملی از بعد فرهنگی»، «مدیریت بحران دفاعی عملیات فرهنگی و روانی» و «فرهنگ سازی ملی در مورد پدافند غیرعامل» کمک می کند.

 هدف از دفاع غیرعامل، استمرار فعالیت های زیربنایی، تامین نیازهای حیاتی، تداوم خدمات رسانی عمومی و تسهیل اداره کشور در شرایط تهدید و بحران تجاوز خارجی و حفظ بنیه دفاعی برغم حملات خصمانه و مخرب دشمن از طریق اجرای طرحهای پدافند غیرعامل و کاستن از آسیب پذیری مستحدثات و تجهیزات حیاتی و حساس کشور است.

 قابلیت های پدافند غیرعامل، ایجاد بستر مناسب توسعه پایدار کشور، هم راستا با سیاست های تنش زدایی، پایدارترین و ارزان ترین روش دفاع، مناسب ترین راهکار افزایش آستانه مقاومت ملی ، پشتوانه اقتدار ملی، یکی از مهمترین ابزارهای بازدارندگی، بهترین و مناسب ترین شیوه کاهش مخاطرات و کاهش آسیب پذیری، صلح آمیزترین روش دفاع و فطری ترین عنصردفاعی بشر در برابر همه حوادث است.

 ذکر این نکته ضروری است که «کشورهایی که توسعه پدافند غیرعامل را به عنوان یک سیاست دفاعی مستمر دردستور کار خود قرار می دهند، هیچگاه در مظان اتهام تهدید علیه کشورهای دیگر قرار نمی گیرند».

 همچنین «کاهش آسیب پذیری نقاط هدف و تاثیر سلاح دشمن» به عنوان یکی دیگر از شیوه های پدافند غیرعامل از طریق مکان یابی صحیح، ایجاد موانع و استحکامات، مستحکم کردن ساختمان ها و تاسیسات، استفاده از عوارض طبیعی سطح زمین، استفاده ازعمق زمین، اعمال تدابیر دفاع سایبری، ایجاد لایه های محافظ الکترونیکی و الکترومغناطیسی و رعایت ضوابط ایمنی صورت می گیرد.

 «کاهش اهمیت و حساسیت نقاط هدف» یکی دیگر از شیوه پدافند غیرعامل است که از طریق پراکندگی، تجزیه، پیش بینی امکانات جایگزین و موازی و کوچک سازی صورت می گیرد.

 «کنترل خسارت» نیز دیگر شیوه پدافند غیرعامل است که از طریق استفاده از سامانه های هشداردهنده ، ساماندهی امکانات امداد و نجات، تعیین وظایف بخش ها و افراد و آموزش و تمرین صورت می گیرد.

 اما در این رهگذر، نقش آمادگی و ایمنی از جهات مختلف در همه جوامع دارای اهمیت است و دولت ها به این موضوع با نگاه ویژه می نگرند.

 اینکه روند آمادگی و ایمنی کشور اعم از ملت و سرمایه های آن چگونه در جامعه نهادینه شود تا در صورت مواجهه با هر پدیده طبیعی و غیرطبیعی و حتی تهاجم دشمنان کمترین آسیب واردشود، موضوع جدیدی درجهان است که به «پدافندغیرعامل» معروف شده است.

 دانش «پدافند غیرعامل» امروز یکی از دانش های روز است و موضوعات آن به صورت طبقه بندی شده به سختی قابل انتشار است.

 پدافندغیرعامل به عنوان یکی از موثرترین و پایدارترین روش های دفاع در مقابل تهدیدات همواره مدنظر اکثر کشورهای جهان بوده و حتی کشورهایی مانند آمریکا و شوروی سابق، با وجود برخورداری از توان نظامی، به این موضوع به صورت ویژه نگریستند و کشوری مانند سوئیس با وجود بی طرفی در دو جنک جهانی و مواجه نبودن با تهدید، به این موضوع توجه بسیاری دارد.

 در ایران، با وجود موقعیت خاص از نظر ژئوپلیتیک ، دارا بودن ثروت های عظیم نفت و گاز و ورود به عرصه های فناوری نوین و تهدیدات استکبار جهانی،به موضوع پدافند غیرعامل توجه چندانی نشد و حتی داغ سال های دفاع مقدس نیز در ایجاد هوشیاری لازم برای کاهش آسیب پذیری ها و توجه به محورهای پایداری توسعه از نظر امنیت و دفاع، نقش قابل قبولی ایفا نکرد.