تعریف خوشه های صنعتی
یک خوشه صنعتی مجموعه ای از بنگاهای تجاری و غیر تجاری متمرکز در یک مکان جغرافیایی در یک منطقه اقتصادی را شامل می شود که برای تولید یک یا چند محصول نهایی مشابه و مرتبط برای کسب صرفه های اقتصادی بیرونی با یکدیگر ارتباطات عمودی و افقی برقرار نموده و ضمن رقابت با یکدیگر در بسیاری از موارد همکاری جمعی و اقدامات مشترک دارندارتباط درونی این بنگاهها کاهش دهنده هزینه ها و تسهیل کننده دسترسی به نهادها،دانش و فناوری تولید،بازار های فروش و تامین نیازهای مشترک مشتری خواهد بود.
درسالهای اخیر توجه فزاینده ای به کوچک سازی شده و روند توسعه بنگاههای کوچک و متوسط به طور چشمگیری افزایش یافته است. این بنگاهها دارای مزایای زیادی نسبت به صنایع بزرگ هستند که از آن جمله می توان از ارزش افزوده ، نوآوری ، اشتغال آفرینی و انعطاف پذیری بیشتر نسبت به صنایع بزرگ نام برد. بنابراین، توجه به این بخش از اقتصاد ضروری است.
یکی از راهکارهای اساسی که در محافل علمی برای ساماندهی به بحث صنایع کوچک و متوسط مورد توجه قرار گرفته است، تجمیع این بنگاهها و سازماندهی آنها در قالب خوشه های صنعتی(Industrial Clusters) است. تمرکز تعدادی از بنگاههای کوچک و متوسط در یک حوزه جغرافیایی،موجب ایجاد مزایایی برای بنگاههای درون خوشه می شود. به عبارت دیگر، با تجمیع شرکتهایی که در زمینه های مشابه یا مرتبطی فعالیت می کنند، این شرکتها می توانند از مزایایی از قبیل صرفه جویی های ناشی از مقیاس و تنوع، انتقال دانش و فناوری، افزایش رقابت پذیری و … برخوردار شوند.
چگونگی تشکیل و رشد خوشه های صنعتی
برای شکل گیری تجمع ها و نهادهای ارتباطی و هماهنگی بین آنها پیش شرط هایی وجود دارد که مهمترین آنها عبارت اند از:
۱. توافق کلی و اصولی بر روی اهداف اصلی مانند بالا بردن کارایی تولید، افزایش درآمد، ایجاد نوآوری و ورد به بازارهای بین المللی؛
۲. تجمیع شرکتها و یا وجود شبکه ای قوی از شرکتهای کوچک که در یک زمینه خاص و مستقل تخصص دارند؛
۳. وجود مهارتهای لازم؛
۴. شناخت قوی از ویژگیهای صنعت مورد نظر و تمایل به بحث و تبادل نظر در جهت ارتقای مهارتها در میان گروههای ذی نفع ؛
۵. وجود روحیه تجاری؛
۶. وجود انجمن های صنفی و اتحادیه های کارگری؛
۷. عدم تمرکز در قوانین و وجود فضای قانونگذاری مناسب؛
۸. وجود موسسات علمی- کاربردی که مهارتهای طراحی و تکنولوژیک را ارائه دهند؛
۹. نبود مانع برای ایجاد تغییرات در تولید؛
۱۰. وجود تقاضای بالا برای محصول
تشکیل و گسترش خوشه ها معمولا از دو راه ممکن است :
مکان گزینی و جابجایی مجدد کل یا بخشی از فعالیتهای یک بنگاه در خوشه به منظور بهره برداری از آثار خارجی خوشه ها؛
۱. تجمیع بنگاههای نوپا و جدید با ساختار همکاری افقی یا عمودی
۲. این تشکیل و گسترش خود متاثر از عوامل انگیزشی استقرار بنگاهها در خوشه ها هستند. وجود ذخیره ای از نیروی کار ماهر ومتخصص ، حضور تولیدکنندگان کالاهای واسطه ای، وجود بنگاههای پشتیبان خدمات دهنده، تسهیل در گردش اطلاعات و سرریزهای تکنولوژیک و نیز تسهیل در شکل گیری خدمات عمومی از قبیل خدمات اعتباری، بیمه ای ، بازاریابی ، حقوقی ،آموزشی ، مشاوره ای و … در یک تجمیع مکانی به نام خوشه ، منجر به کاهش هزینه ها و تخصص گرایی می شود که تشکیل و حمایت خوشه را در اقتصاد منطقه ایجاب می کند .
پیامدهای توسعه صنایع
صنایع کوچک حداقل از چهار جنبه به اقتصاد جهانی کمک می کنند:
۱. کارآفرینی : صنایع کوچک با کمک به رشد روحیه کارآفرینی و ایفای نقش، عامل تغییر در اقتصاد مدرن، به رشد و توسعه اقتصادی کمک می کنند.
۲. نوآوری : صنایع کوچک نقش مهمی در فرایند تغییر فناوری به عهده دارند آنها منبع قابل توجهی از فعالیتهای نوآوری هستند.
۳. پویایی صنعت : صنایع کوچک نقش مهمی در فرایند تحول صنعت به عهده دارند.
۴. ایجاد فرصتهای شغلی : صنایع کوچک در سالهای اخیر سهم قابل ملاحظه ای در ایجاد شغلهای جدید داشته اند
در دنیای مدرن کنونی ، صنایع کوچک با مشخصات ویژه خود، در موضوعاتی مختلف و مهم چون رشد اقتصادی و حل بحران بیکاری، اثرات قابل توجهی دارند.
در نتیجه یکی از بهترین راهکارهای ارائه شده برای حل مشکلات بنگاههای کوچک و توسعه صنایع کوچک و متوسط، راهکار خوشه سازی و تجمیع آنها در قالب خوشه است. با تجمیع این شرکتها امکان استفاده از تجربیات و امکانات همدیگر، ایجاد امکانات مشترک و انجام امور به صورت اشتراکی به وجود می آید. بنابراین می توان گفت که خوشه های صنعتی در حوزه های مختلف بر عملکرد شرکتها تاثیرگذارند و موجب ایجاد مزیتهای یک بنگاه بزرگ برای بنگاههای کوچک و متوسط و توسعه این صنایع می شوند. بنابراین،با تشکیل خوشه و تجمیع این شرکتها، این بنگاهها هم می توانند از مزیتهای بنگاههای کوچک و متوسط بهره مند شوند و هم امکان دستیابی به امکانات و مزیتهای بنگاههای بزرگ را کسب می کنند.
خوشه های صنعتی
امروزه توسعه از طریق ابداء خوشه ای نقش محوری و بارزی در سیاستهای اقتصادی و صنعتی کشورهای توسعه یافته ایفا می نماید. اگر رویکرد های گذشته تمرکز بیشتری بر اقتصاد کلان داشته اند، اینک کسب و کار خرد، احساس مسئولیت نسبت به افزایش قابلیت رقابت واحدهای کوچک و متوسط، بهبود ارتباطات شبکه ای، تاکید بر حمایتهای غیر مستقیم در مقابل پرداخت یارانه، ترکیب رقابت و همکاری بمنظور تقویت یادگیری و نوآوری، ارتقاء سطح همکاری واحدهای کوچک و بزرگ و تقویت مثلث همکاری خوشه ها، دولت و دانشگاه مورد تاکید و توجه بیشتری قرار می گیرد.
هر قدر نگاه به حل مسائل از سطح بین المللی، ملی و بخشی به سمت منطقه ای و محلی ، مبتنی بر قابلیت های پویای سیستم های اجتماعی شکل یافته بر پایه فرایندهای طبیعی پیش می رود، توجه به کسب و کار خرد در قالب شبکه ارتباطی قابل تعریف ذیل بحث توسعه خوشه ای از اهمیت ویژه ای برخوردار می شود.
حدود دو دهه است که توسعه صنعتی مبتنی بر خوشه ها، بعنوان یک استراتژی نوین مورد توجه برنامه ریزان و سیاستگذاران در کشورهای صنعتی و در حال توسعه می باشد.سازمانهای بین المللی همچون UNIDO,ILOو بانک جهانی نیز طرحهای متعددی را از طریق توسعه خوشه های صنعتی در کشورهای مختلف اجرا و حمایت کرده اند.
امروزه در اکثر کشورهای جهان، صنایع کوچک و متوسط از جنبه های مختلف اقتصادی، اجتماعی، تولید صنعتی و ارائه خدمات در حال نقش آفرینی هستند. همچنین در کشورهای در حال توسعه، صنایع کوچک و متوسط عامل راهبردی برای توسعه اقتصادی، اشتغال زایی و رقابت پذیری صنایع می باشند. این در حالی است که در کشور ما با وجودی که بیش از ۹۰ درصد واحدهای تولیدی در گروه صنایع کوچک و متوسط قرار می گیرند، بدلیل نداشتن استراتژی توسعه مبتنی بر ساختارهای موجود صنعتی و رها کردن واحدهای کوچک تولیدی به حال خود، این بنگاه ها نتوانسته اند سهم قابل توجهی در تولید ناخالص ملی و ایجاد ارزش افزوده داشته باشند و از کمبود های شدیدی در رنج هستند که در زیر به برخی از آنها اشاره می شود:
· فقدان مقیاسهای لازم از جنبه های مختلف سرمایه، تولید و بازار
· فقدان محیط های مناسب رشد کسب و کار از جنبه های مختلف حقوقی، قانونی و…
· فقدان زیر ساختهای نرم افزاری و تشکیلاتی
· تولید با فناوریهای کهنه و عدم دسترسی به تکنولوژیهای نوین
· فقدان ارتباط منسجم با شبکه های بانکی و مالی کشور
· عدم وجود شبکه های همکاری میان بنگاهی
· عدم شناخت از بازارهای هدف
خوشه های صنعتی یکی از الگوهای موفق سازماندهی صنایع کوچک و متوسط هستند که کاستیهای صنایع کوچک و متوسط را رفع و مزیتهای مختلف صنایع کوچک، چون انعطاف پذیری و تنوع را تقویت می بخشند. خوشه صنعتی مجموعه ای از بنگاه های تولیدی و خدماتی در یک رشته صنعتی است که با تکیه بر سرمایه های قوام یافته اجتماعی در مناطق مختلف جغرافیایی در کنار نهادهای پشتیبان و از طریق روابط متراکم میان بنگاهی شکل می گیرد.
سازمان صنایع کوچک وشهرکهای صنعتی ایران در راستای یکی از مأموریتهای خود با هدف شناسایی و توسعه خوشه های صنعتی کشور، دفتر خوشه های صنعتی را از نیمه دوم سال ۱۳۸۰ دایر نمود. فعالیت دفتر خوشه های صنعتی که مسئولیت هدایت و مدیریت پروژه های مربوطه در سطوح سیاستگذاری و اجرا را به عهده دارد، به شرح زیر می باشد:
الف) برنامه اجرایی
بر اساس برنامه تدوین شده برای توسعه خوشه های صنعتی ۳ استراتژی کلی در فعالیتهای دفتر
خوشه های صنعتی تعریف گردیده که عبارتند از:
۱- فرهنگ سازی
۲- الگو سازی
۳- ظرفیت سازی نهادی و قانونی
که این سه استراتژی کلی در قالب برنامه های عملیاتی ذیل در دستور کار فعالیتهای دفتر
خوشه های صنعتی قرار گرفته اند:
· آموزش ، اطلاع رسانی و فرهنگ سازی
· نقشه کشوری خوشه های صنعتی
· هدایت و نظارت مستقیم در اجرای پروژه های توسعه خوشه ها توسط عاملین توسعه خوشه صنعتی((CDAsدر ارتباط با خوشه های صنعتی
· اطلاع رسانی ، آموزش و هماهنگ نمودن سایر وزارتخانه ها و سازمانها بنا بر اقتضای فرایند توسعه خوشه ها
· ارائه مشورتهای موثر به شرکتهای شهرکهای صنعتی استانی در تدوین وپیاده سازی پروژه های تعریف شده در سطح استانها
ب) هدف از برنامه
· ·فراهم نمودن بسترهای، علمی، نهادی، اجتماعی و فرهنگی و بویژه اجرایی لازم برای توسعه خوشه های صنعتی
· ·شناسایی گرایشهای مختلف کسب و کار در سطح کشور که قابلیت توسعه از طریق الگوی توسعه خوشه ای را دارا هستند.
· ·پیاده سازی الگوی توسعه خوشه ای
